Ispanağın demir açısından zengin olduğuna dair yanlış bir inanışın 1930’larda yapılan bir bilimsel hataya dayandığını ifade eden Bitkilerin Profesörü Aysun Bay, “Temel Reis çizgi filminin etkisiyle bu yanlış bilgi hızla yayıldı. Ancak, ıspanak yine de içerdiği A, C, K vitaminleri ve minerallerle sağlıklı bir diyetin önemli bir parçası olmaya devam ediyor” dedi.
Temel Reis (Popeye) karakteriyle dünya çapında ünlenen ıspanak, Türkiye’de geniş bir üretim ağına sahip. Serin iklimleri seven bu besleyici sebze, başta Marmara, Ege, İç Anadolu, Karadeniz ve Akdeniz bölgeleri olmak üzere birçok şehirde yetiştiriliyor.
Ispanağın demir açısından zengin olduğuna dair yanlış bir inanış, 1930’larda yapılan bir bilimsel hataya dayanıyordu. Temel Reis çizgi filminin etkisiyle bu yanlış bilgi hızla yayıldı. Ancak, ıspanak yine de içerdiği A, C, K vitaminleri ve minerallerle sağlıklı bir diyetin önemli bir parçası olmaya devam ediyor.
Özellikle sonbahar ve ilkbahar dönemlerinde yoğun ekim yapılan ıspanak, Türkiye’nin birçok bölgesinde sofraların vazgeçilmezi olmaya devam ediyor.
Ispanağın yanlışlıkla şöhret kazanması
19. yüzyılın sonlarına doğru, bilim insanlarının besinlerin içeriklerini araştırmaya başladıklarını ifade eden Prof. Dr. Aysun Bay, 1870’lerde yapılan bir laboratuvar çalışmasında, ıspanağın demir oranının analiz edildiğini ve sonuçların yanlışlıkla kaydedildiğini söyledi. Bir hata sonucunda, ıspanağın içerdiği demir miktarının olduğundan 10 kat fazla olarak kayıtlara geçtiğini söyleyen Karabulut, “O dönemde bilimsel bir hata fark edilmedi ve uzun yıllar boyunca ıspanak, demir bakımından olağanüstü zengin bir sebze olarak bilindi.
Bu yanlışlık, ıspanağın sağlığa olan faydalarının abartılmasına neden oldu ve besleyici özellikleriyle efsaneleşti. 1930’lara gelindiğinde bu hatanın farkına varılmış olsa da, ıspanağın şöhreti çoktan yayılmıştı ve kamuoyundaki algı kolayca değişmedi. İşte tam bu dönemde, ıspanağın yanlış anlaşılmasından doğan şöhreti daha da artıran bir figür ortaya çıktı: Temel Reis” dedi.
Temel Reis (Popeye) ve Ispanak
1929 yılında Amerikalı çizer Elzie Crisler Segar tarafından oluşturulan Temel Reis karakterinin, kısa sürede dünya çapında popüler hale geldiğini belirten Prof. Dr. Bay, “Temel Reis, her zayıf düştüğünde bir kutu ıspanak yer ve anında büyük bir güç kazanarak düşmanlarını alt ederdi. Bu, çocuklar arasında ıspanağın bir “süper yiyecek” olarak tanınmasına yol açtı. Temel Reis’in her ıspanak yediğinde güç kazanması, aslında çizgi romanın geliştiricilerinin ıspanaktaki demir miktarına atıfta bulunuyorlardı. Bu durum, ıspanağın bir güç sembolü olarak daha da popülerleşmesini sağladı ve dünya genelinde çocuklar, bu sebzeyi tüketmeye teşvik edildi. 1930’lu yıllardan itibaren Temel Reis’in popülaritesi, Amerika’daki ıspanak tüketimini yüzde 30 oranında artırdı” ifadelerine yer verdi.
Ispanak tüketimi ve şehir efsaneleri
Temel Reis karakterinin ıspanakla güç kazanmasının çok etkili olduğunu anlatan Bitkileirn Profesörü Aysun Bay, “ABD’de Crystal City, Texas gibi yerleşim yerleri, kendilerini ‘Ispanak Başkenti’ ilan etti. Bu kasabada Temel Reis’e bir heykel dikildi ve ıspanağın Amerikan kültüründeki yeri pekiştirildi. Bugün bile Crystal City, Temel Reis’e ithaf edilen festivaller düzenlemektedir” dedi.
Bilimsel Doğrulama
1937’de yapılan daha hassas laboratuvar analizleri ile ıspanağın içerdiği demir miktarının aslında o kadar yüksek olmadığını ortaya çıkardığını anlatan Prof. Dr. Bay, “Bir hata sonucunda bu durumun abartıldığı ortaya çıktı. Ancak bu noktada ıspanağın şöhreti çoktan kalıcı hale gelmişti. Yine de ıspanak, içerdiği diğer vitaminler, mineraller ve antioksidanlar bakımından hala oldukça sağlıklı bir sebze olarak kabul edilmektedir. Özellikle folik asit, C vitamini ve beta-karoten açısından zengin bir besin olarak önemini korur. Ispanak, Anadolu topraklarında uzun bir geçmişe sahip olmasa da, bu bölgede hızla kabul görmüş ve mutfak kültürünün önemli bir parçası haline gelmiştir. Orta Asya kökenli olduğu düşünülen ıspanak, İslam dünyası aracılığıyla önce İran’a, ardından Anadolu’ya getirilmiştir. Osmanlı döneminde daha fazla yaygınlaşmış ve zamanla hem kırsal hem de şehir yaşamında sevilen bir sebze olmuştur” şeklinde konuştu.
Ispanağın efsanevi gücü
Anadolu’nun bazı bölgelerinde ıspanağın insanlara olağanüstü güçler kazandırdığına dair efsanelerin var olduğunu ifade eden Prof. Dr. Bay, “Bu hikayeler, özellikle tarım işçileri ve çiftçiler arasında yaygındı. Ispanak yiyen insanların, tarlada daha fazla çalışabildikleri ve daha az yoruldukları söylenirdi. Özellikle kas gücüne dayalı işlerde çalışanların, işlerini bitirdikten sonra bir kase ıspanak çorbası içmeleri, onlara ekstra kuvvet vereceği inancıyla yapılırdı. Bu hikaye, muhtemelen ıspanağın demir içeriği hakkındaki yanlış anlaşılmalarla da ilişkili olabilir. Bazı Anadolu masallarında, bir kadın figürü ıspanağın gücüyle ilişkilendirilir. Bu hikayelerden birinde, yaşlı bir kadın, hasta bir çocuğa iyileşmesi için sihirli bir tarif verir: “Toprağın en derininden çıkardığın ıspanağı kaynat, suyunu içir ve yapraklarını ezip çocuğun göğsüne koy.” Bu tarif, çocuğu iyileştirir ve o zamandan beri ıspanak şifalı bir bitki olarak anılır “ dedi.
Ispanak ve Anadolu sofraları
Anadolu’nun mutfak kültüründe, ıspanak hem basit hem de lezzetli yemeklerin temel malzemesi olduğunu dile getiren Bitkilerin Profesörü Aysun Bay, “Bazı geleneksel Anadolu ıspanakları olarak Ispanaklı Gözleme, Ispanaklı Borani, Ispanaklı Börek, Ispanaklı Yahniler ve Çorbalar, Zeytinyağlı ve Yoğurtlu Ispanak, Ispanaklı Pilav ve Ispanak Çorbasını söyleyebiliriz.
Günümüzde Ispanak
Her ne kadar ıspanağın demir içeriği başlangıçta yanlış kaydedilmiş olsa da, bu durumun ıspanağın genel sağlığa faydalarını gölgede bırakmadığını ifade eden Bay, “Bugün, ıspanak hala dünya genelinde birçok kültürde önemli bir besin maddesi olarak tüketilmektedir. Demir açısından nispeten mütevazı olsa da, bağışıklık sistemini güçlendiren ve genel sağlığı destekleyen diğer pek çok besin maddesi içermesi nedeniyle modern beslenmenin vazgeçilmez sebzeleri arasındadır. Besleyici değeri yüksek, soğuk mevsim sebzesi olarak bilinen bir bitkidir. İçerdiği vitaminler, mineraller ve antioksidanlar, sağlık açısından çok faydalı olan ıspanak, çeşitli yemeklerde kullanılır ve hem pişmiş hem de çiğ tüketilebilir. Ispanak, dünyanın birçok yerinde yetiştirilebilen bir sebze olup, Türkiye’de de yaygın olarak üretilir” diye konuştu.
